Historia Tarnowa
Historia miasta
Większa część terytorium dzisiejszego miasta leży na Płaskowyżu Tarnowskim, chociaż północne stoki Góry św. Marcina, najdalej na północ wysuniętego szczytu Karpat Zewnętrznych, znajdują się w granicach administracyjnych miasta Tarnowa. Prawie cały obszar miasta leży w dorzeczu Dunajca i jego prawobrzeżnego dopływu Białej Dunajcowej.
Okolice Tarnowa są "biegunami ciepła" w Polsce, średnia temperatura roczna wynosi 8,80C.
Większa część terytorium dzisiejszego miasta leży na Płaskowyżu Tarnowskim, chociaż północne stoki Góry św. Marcina, najdalej na północ wysuniętego szczytu Karpat Zewnętrznych, znajdują się w granicach administracyjnych miasta Tarnowa. Prawie cały obszar miasta leży w dorzeczu Dunajca i jego prawobrzeżnego dopływu Białej Dunajcowej.
Okolice Tarnowa są "biegunami ciepła" w Polsce, średnia temperatura roczna wynosi 8,80C.
Ślady ludzkiej działalności sięgają końca epoki lodowcowej, kiedy to pojawili się w okolicach dzisiejszego miasta łowcy reniferów. Na stałe ludzie osiedlali się dopiero wówczas, gdy polodowcowa tundra powoli przemieniała się w gęstą puszczę, dającą schronienie i pożywienie. W granicach administracyjnych obecnego miasta archeolodzy zlokalizowali sześć stanowisk mezolitycznych z okresu między 8300 a 4500 lat p.n.e. Kolejne ślady działalności człowieka są młodsze o kilka tysiącleci. W samym centrum Tarnowa, na terenie posesji Rynek 5 , znaleziono grób jamowy z fragmentami przepalonych kości, gliniane naczynie (popielnicę) i żelazny przedmiot, zaś w pobliżu ratusza pozostałości urny z grobu ciałopalnego. Ustalono, że znaleziska te pochodzą z pierwszego okresu żelaza, zwanego halsztackim, czyli z lat ok. 700-400 p.n.e., kiedy tzw. kultura łużycka przeżywała na ziemiach polskich swój największy rozkwit.
W połowie IX w. na zboczu Góry św. Marcina został wybudowany gród, prawdopodobnie przez ludność plemienia Wiślan. Przed paru laty w wyniku intensywnych prac wykopaliskowych tarnowskich archeologów A. Cetery i J. Okońskiego, odkryte zostało jedno z największych w Polsce grodzisk wczesnośredniowiecznych, zajmujące powierzchnię 9,6 hektara. Wokół grodziska archeolodzy natrafili na ślady osad, mniej więcej z tego samego okresu czasu. Gród funkcjonował również po włączeniu Wiślan do państwa Polan, czyli u schyłku X w. Zniszczony został prawdopodobnie w latach 30-tych XI w., podczas powstania ludowego . Być może, że w połowie XI w. powstała nad rzeką Białą, na terenie dzisiejszego Tarnowca, osada nosząca dość popularną w całej Słowiańszczyźnie, nazwę Tarnów. Była własnością monarszą, a na przełomie XI i XII w. została nadana przez "królową" Judytę klasztorowi benedyktynów w Tyńcu k. Krakowa. Fakt ten potwierdza dokument papieskiego legata, kardynała Idziego z Toucy, który przebywał w Polsce zapewne w 1124 r. Jest to pierwsze źródło pisane, w którym znajduje się wzmianka o osadzie Tarnów.
Druga wzmianka o Tarnowie pochodzi dopiero z roku 1308 (lub 1309). W wykazie cudów załączonych do "Żywotu błogosławionej Kingi" wymieniona jest kobieta o imieniu Marta, która miała pochodzić z ówczesnej wsi Tarnów, należącej do komesa Rafała. Jest to również pierwsza znana z imienia mieszkanka Tarnowa. Zaś komes Rafał byłby pierwszym nazwanym po imieniu tarnowianinem. Wówczas to zapewne teren dzisiejszego miasta należał do rycerskiego rodu herbu Rawicz (wyobrażenie panny na niedźwiedziu na tarczy). W roku 1327 Spycimir herbu Leliwa (złoty półksiężyc i sześcioramienna gwiazda w polu błękitnym) na drodze kupna i zamiany z rycerzem Leonardem (zapewne herbu Rawicz) nabył wieś, zwaną później Tarnów Wielki i na jej obszarze, być może w szczerym polu, na tzw. surowym korzeniu, założył swoje prywatne miasto w 3 lata później. Zachował się do dziś, przechowywany w Bibliotece XX. Czartoryskich w Krakowie dokument lokacyjny miasta Tarnowa.
W tym samym roku, Spycimir Leliwita wojewoda i kasztelan krakowski, druga osoba po królu w państwie, ukończył budowę zamku na północnym zboczu Góry św. Marcina. Resztki ruin, tej ongiś wspaniałej budowli, przetrwały do dziś. Ród Leliwitów dbał o rozwój i świetność miasta. Jedna z gałęzi rodu, panów na Tarnowie, od XV w. nazywa się Tarnowskimi. Dziedzice miasta sprzyjają rozwojowi handlu i rzemiosła poprzez wydawanie odpowiednich przywilei dla kupców i rzemieślników. Powstają też w mieście z ich inicjatywy pierwsze banki i spółki handlowe. Największy rozkwit miasta łączy się jednak z osobą Jana Tarnowskiego (1488-1561), hetmana wielkiego koronnego. Ten znakomity wódz, polityk, pisarz i gospodarz, prawdziwy człowiek Renesansu, korespondujący z Erazmem z Rotterdamu, w latach 1554-1560 wydał instrukcje, wpisane do ksiąg miejskich odnośnie sprawowania urzędów w mieście, jego obrony przed nieprzyjacielem, zachowania się ludności w czasie pożaru, organizacji cechowego rzemiosła. W XVI w. miasto liczy ok. 1200 mieszkańców i 200 domów w obrębie murów miejskich (dzisiejsza starówka). Miasto zostało opasane wałami i murami już w połowie XV w., rozbudowanymi za hetmana Jana Tarnowskiego w pierwszej ćwierci XVI w. Od 1467 r. działały w Tarnowie kanalizacja i drewniane wodociągi, doprowadzające wodę do studzien - cystern w Rynku. W mieście jest w XVI w. szkoła, synagoga, a pod koniec prawdopodobnie zbór kalwiński. Rzemiosła zorganizowane są w kilkunastu cechach (30 rzemiosł w 7-12 cechach). Kościół parafialny, wzniesiony zapewne tuż po lokacji miasta w 1400 r. został podniesiony staraniem dziedziców do godności kolegiaty. Po śmierci hetmana Jana Tarnowskiego w dn. 16 maja 1561 r. włoski rzeźbiarz Jan Maria Mosca z Padwy (stąd zwany Padovano) zaczął rzeźbić w tarnowskiej kolegiacie jeden z największych i najpiękniejszych w Polsce pomników nagrobnych doby Renesansu. Pomnik ten stojący w prezbiterium kościoła z wyrzeźbionymi naturalnej wielkości figurami hetmana i jego syna Jana Krzysztofa Tarnowskiego został ukończony w 1573 r.
Jan Maria Padovano zaprojektował też bryłę renesansowego ratusza w Tarnowie i kierował jego przebudową w latach 60-tych XVI w. W 28 wnękach (blendach) attyki ratusza znajdowały się wówczas namalowane na rynku portrety Tarnowskich od Spycimira do Jana Krzysztofa Tarnowskiego, zm. w 1567 r., ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii rodu. W 1570 r. Tarnów przeszedł, drogą małżeństwa córki hetmana Tarnowskiego Zofii, w posiadanie książąt Ostrogskich (po jej śmierci). Po śmierci zaś męża Zofii, księcia Konstantego Ostrogskiego w 1588 r., miasto wraz z okolicą (tzw. hrabstwo tarnowskie) przechodzi w ręce kilku właścicieli. Liczne pożary i epidemie (tzw. wówczas zarazy) niszczą dobrobyt ludności i substancję materialną miasta. W październiku 1655 r. Tarnów rabują Szwedzi podczas tzw. "potopu". Jeśli w XVI w. miasto liczyło około 2 tys. mieszkańców, to po najeździe szwedzkim zaledwie 768. Podniesienie z upadku miasto zawdzięcza kolejnym dziedzicom, książętom Sanguszkom, którzy w 1723 r. przejęli je w posiadanie po Lubomirskich.
Od 1772 r. czyli od I rozbioru, Tarnów znalazł się pod zaborem austriackim, w tzw. Galicji.
W dniu 14 marca 1794 r. w Tarnowie urodził się Józef Bem, późniejszy generał, bohater walk o niepodległość Polski (w powstaniu listopadowym 1830-31) i Węgier podczas Wiosny Ludów w lat. 1848-1849. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Tarnów był ośrodkiem licznych konspiracji niepodległościowych. Jednak wybuch powstania krakowskiego w 1846 r. w Tarnowie i całym cyrkule tarnowskim przerodził się w krwawą antyniepodległościową chłopską rewoltę, zwaną rabacją. Zajścia te - jak się przypuszcza - były zainspirowane przez austriacką lokalną administrację, przy cichym poparciu władz gubernialnych we Lwowie. W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój miasta. W 1852 r. Tarnów zostaje połączony linią kolejową z Krakowem. W 1870 r. miasto liczy 21 779 mieszkańców i jest trzecim co do wielkości w Galicji po Lwowie i Krakowie. W 1878 r. w Tarnowie wprowadzono oświetlenie gazowe. W trzy lata później ukazał się pierwszy numer stałej gazety, tygodnik "Pogoń". Zaczynają pojawiać się stałe placówki kulturalne w mieście. W 1888 r. ks. Józef Bąba założył pierwsze na ziemiach polskich Muzeum Diecezjalne, gromadzące zabytki sztuki sakralnej.
W roku 1910 wybudowano nowoczesne wodociągi, elektrownię i nowy gmach dworca kolejowego. Tarnów jako pierwsze miasto w Polsce zrzuca jarzmo niewoli po 146. latach niewoli w nocy z 30 na 31 października 1918 r. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. premierem Rządu Obrony Narodowej jest Wincenty Witos z podtarnowskiej wsi Wierzchosławice, a gubernatorem wojskowym Warszawy w lipcu i sierpniu został na własną prośbę mianowany urodzony w Tarnowie w 1864 r. gen. Franciszek Latinik.
W początku 1927 r. rozpoczęta została budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych we wsi Świerczków k. Tarnowa, od 1929 r. noszącej nazwę Mościce, włączonej do Tarnowa. Ta jedna z największych inwestycji przemysłowych Polski międzywojennej przyczyniła się znacznie do rozwoju miasta, które stawało się miastem przemysłowym. Tuż przed wybuchem wojny Tarnów liczy prawie 40 tys. mieszkańców. Połowę ludności stanowią obywatele pochodzenia żydowskiego, mający ok. 30 synagog i domów modlitwy, cmentarz funkcjonujący od XVI w., szkoły, kluby sportowe, stowarzyszenia kulturalne.
W połowie IX w. na zboczu Góry św. Marcina został wybudowany gród, prawdopodobnie przez ludność plemienia Wiślan. Przed paru laty w wyniku intensywnych prac wykopaliskowych tarnowskich archeologów A. Cetery i J. Okońskiego, odkryte zostało jedno z największych w Polsce grodzisk wczesnośredniowiecznych, zajmujące powierzchnię 9,6 hektara. Wokół grodziska archeolodzy natrafili na ślady osad, mniej więcej z tego samego okresu czasu. Gród funkcjonował również po włączeniu Wiślan do państwa Polan, czyli u schyłku X w. Zniszczony został prawdopodobnie w latach 30-tych XI w., podczas powstania ludowego . Być może, że w połowie XI w. powstała nad rzeką Białą, na terenie dzisiejszego Tarnowca, osada nosząca dość popularną w całej Słowiańszczyźnie, nazwę Tarnów. Była własnością monarszą, a na przełomie XI i XII w. została nadana przez "królową" Judytę klasztorowi benedyktynów w Tyńcu k. Krakowa. Fakt ten potwierdza dokument papieskiego legata, kardynała Idziego z Toucy, który przebywał w Polsce zapewne w 1124 r. Jest to pierwsze źródło pisane, w którym znajduje się wzmianka o osadzie Tarnów.
Druga wzmianka o Tarnowie pochodzi dopiero z roku 1308 (lub 1309). W wykazie cudów załączonych do "Żywotu błogosławionej Kingi" wymieniona jest kobieta o imieniu Marta, która miała pochodzić z ówczesnej wsi Tarnów, należącej do komesa Rafała. Jest to również pierwsza znana z imienia mieszkanka Tarnowa. Zaś komes Rafał byłby pierwszym nazwanym po imieniu tarnowianinem. Wówczas to zapewne teren dzisiejszego miasta należał do rycerskiego rodu herbu Rawicz (wyobrażenie panny na niedźwiedziu na tarczy). W roku 1327 Spycimir herbu Leliwa (złoty półksiężyc i sześcioramienna gwiazda w polu błękitnym) na drodze kupna i zamiany z rycerzem Leonardem (zapewne herbu Rawicz) nabył wieś, zwaną później Tarnów Wielki i na jej obszarze, być może w szczerym polu, na tzw. surowym korzeniu, założył swoje prywatne miasto w 3 lata później. Zachował się do dziś, przechowywany w Bibliotece XX. Czartoryskich w Krakowie dokument lokacyjny miasta Tarnowa.
W tym samym roku, Spycimir Leliwita wojewoda i kasztelan krakowski, druga osoba po królu w państwie, ukończył budowę zamku na północnym zboczu Góry św. Marcina. Resztki ruin, tej ongiś wspaniałej budowli, przetrwały do dziś. Ród Leliwitów dbał o rozwój i świetność miasta. Jedna z gałęzi rodu, panów na Tarnowie, od XV w. nazywa się Tarnowskimi. Dziedzice miasta sprzyjają rozwojowi handlu i rzemiosła poprzez wydawanie odpowiednich przywilei dla kupców i rzemieślników. Powstają też w mieście z ich inicjatywy pierwsze banki i spółki handlowe. Największy rozkwit miasta łączy się jednak z osobą Jana Tarnowskiego (1488-1561), hetmana wielkiego koronnego. Ten znakomity wódz, polityk, pisarz i gospodarz, prawdziwy człowiek Renesansu, korespondujący z Erazmem z Rotterdamu, w latach 1554-1560 wydał instrukcje, wpisane do ksiąg miejskich odnośnie sprawowania urzędów w mieście, jego obrony przed nieprzyjacielem, zachowania się ludności w czasie pożaru, organizacji cechowego rzemiosła. W XVI w. miasto liczy ok. 1200 mieszkańców i 200 domów w obrębie murów miejskich (dzisiejsza starówka). Miasto zostało opasane wałami i murami już w połowie XV w., rozbudowanymi za hetmana Jana Tarnowskiego w pierwszej ćwierci XVI w. Od 1467 r. działały w Tarnowie kanalizacja i drewniane wodociągi, doprowadzające wodę do studzien - cystern w Rynku. W mieście jest w XVI w. szkoła, synagoga, a pod koniec prawdopodobnie zbór kalwiński. Rzemiosła zorganizowane są w kilkunastu cechach (30 rzemiosł w 7-12 cechach). Kościół parafialny, wzniesiony zapewne tuż po lokacji miasta w 1400 r. został podniesiony staraniem dziedziców do godności kolegiaty. Po śmierci hetmana Jana Tarnowskiego w dn. 16 maja 1561 r. włoski rzeźbiarz Jan Maria Mosca z Padwy (stąd zwany Padovano) zaczął rzeźbić w tarnowskiej kolegiacie jeden z największych i najpiękniejszych w Polsce pomników nagrobnych doby Renesansu. Pomnik ten stojący w prezbiterium kościoła z wyrzeźbionymi naturalnej wielkości figurami hetmana i jego syna Jana Krzysztofa Tarnowskiego został ukończony w 1573 r.
Jan Maria Padovano zaprojektował też bryłę renesansowego ratusza w Tarnowie i kierował jego przebudową w latach 60-tych XVI w. W 28 wnękach (blendach) attyki ratusza znajdowały się wówczas namalowane na rynku portrety Tarnowskich od Spycimira do Jana Krzysztofa Tarnowskiego, zm. w 1567 r., ostatniego męskiego przedstawiciela tej linii rodu. W 1570 r. Tarnów przeszedł, drogą małżeństwa córki hetmana Tarnowskiego Zofii, w posiadanie książąt Ostrogskich (po jej śmierci). Po śmierci zaś męża Zofii, księcia Konstantego Ostrogskiego w 1588 r., miasto wraz z okolicą (tzw. hrabstwo tarnowskie) przechodzi w ręce kilku właścicieli. Liczne pożary i epidemie (tzw. wówczas zarazy) niszczą dobrobyt ludności i substancję materialną miasta. W październiku 1655 r. Tarnów rabują Szwedzi podczas tzw. "potopu". Jeśli w XVI w. miasto liczyło około 2 tys. mieszkańców, to po najeździe szwedzkim zaledwie 768. Podniesienie z upadku miasto zawdzięcza kolejnym dziedzicom, książętom Sanguszkom, którzy w 1723 r. przejęli je w posiadanie po Lubomirskich.
Od 1772 r. czyli od I rozbioru, Tarnów znalazł się pod zaborem austriackim, w tzw. Galicji.
W dniu 14 marca 1794 r. w Tarnowie urodził się Józef Bem, późniejszy generał, bohater walk o niepodległość Polski (w powstaniu listopadowym 1830-31) i Węgier podczas Wiosny Ludów w lat. 1848-1849. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. Tarnów był ośrodkiem licznych konspiracji niepodległościowych. Jednak wybuch powstania krakowskiego w 1846 r. w Tarnowie i całym cyrkule tarnowskim przerodził się w krwawą antyniepodległościową chłopską rewoltę, zwaną rabacją. Zajścia te - jak się przypuszcza - były zainspirowane przez austriacką lokalną administrację, przy cichym poparciu władz gubernialnych we Lwowie. W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój miasta. W 1852 r. Tarnów zostaje połączony linią kolejową z Krakowem. W 1870 r. miasto liczy 21 779 mieszkańców i jest trzecim co do wielkości w Galicji po Lwowie i Krakowie. W 1878 r. w Tarnowie wprowadzono oświetlenie gazowe. W trzy lata później ukazał się pierwszy numer stałej gazety, tygodnik "Pogoń". Zaczynają pojawiać się stałe placówki kulturalne w mieście. W 1888 r. ks. Józef Bąba założył pierwsze na ziemiach polskich Muzeum Diecezjalne, gromadzące zabytki sztuki sakralnej.
W roku 1910 wybudowano nowoczesne wodociągi, elektrownię i nowy gmach dworca kolejowego. Tarnów jako pierwsze miasto w Polsce zrzuca jarzmo niewoli po 146. latach niewoli w nocy z 30 na 31 października 1918 r. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. premierem Rządu Obrony Narodowej jest Wincenty Witos z podtarnowskiej wsi Wierzchosławice, a gubernatorem wojskowym Warszawy w lipcu i sierpniu został na własną prośbę mianowany urodzony w Tarnowie w 1864 r. gen. Franciszek Latinik.
W początku 1927 r. rozpoczęta została budowa Państwowej Fabryki Związków Azotowych we wsi Świerczków k. Tarnowa, od 1929 r. noszącej nazwę Mościce, włączonej do Tarnowa. Ta jedna z największych inwestycji przemysłowych Polski międzywojennej przyczyniła się znacznie do rozwoju miasta, które stawało się miastem przemysłowym. Tuż przed wybuchem wojny Tarnów liczy prawie 40 tys. mieszkańców. Połowę ludności stanowią obywatele pochodzenia żydowskiego, mający ok. 30 synagog i domów modlitwy, cmentarz funkcjonujący od XVI w., szkoły, kluby sportowe, stowarzyszenia kulturalne.
Wyzwolenie spod hitlerowskiej okupacji nastąpiło 18 stycznia 1945 r. Powoli zaczęły się odradzać placówki kultury zlikwidowane podczas wojny przez okupanta. W 1945 r. powstało Muzeum Ziemi Tarnowskiej na bazie istniejącego od 1927 r. Muzeum Miejskiego. W 1957 r. powstał w Tarnowie Państwowy Teatr Ziemi Krakowskiej im. Ludwika Solskiego.
W latach 1975-1997 Tarnów był stolicą województwa. Miasto zaczęło się rozbudowywać - powstały nowe osiedla: Jasna, Rzędzin, Falklandy. Od 1990 r. miasto ma demokratyczny samorząd, pochodzący z wyborów - w tym czasie został przeprowadzony generalny remont ulicy Wałowej i Rynku. W roku 2002 przebudowano ulicę Jasną. Obecnie Tarnów jako miasto powiatowe wkracza w kolejny etap swojej historii.
